Rośliny lecznicze w ogrodach pałacowych i zamkowych – medycyna dawnych ogrodów
Czy wiecie, że dawne ogrody przy pałacach i zamkach były czymś więcej niż tylko ozdobą? 🌿 To właśnie tam tętniło życie, nie tylko towarzyskie, ale i… lecznicze! Arystokraci, mnisi, a nawet lokalni zielarze pielęgnowali ogrody, które pełniły rolę aptek na świeżym powietrzu. Dziś zabiorę Was w podróż po takich historycznych ogrodach, bo rośliny lecznicze w ogrodach pałacowych i zamkowych to wielowiekowa tradycja. A na końcu ciekawostka!
Ogrody pełne zdrowia – jak to się zaczęło?
Historia leczniczych ogrodów sięga czasów średniowiecznych klasztorów. To właśnie tam zakonnicy, mając dostęp do dawnych traktatów zielarskich, zakładali pierwsze zielniki. Z czasem tradycja ta przeniosła się do rezydencji szlacheckich i królewskich.
Pałace i zamki, oprócz funkcji reprezentacyjnych, były także samowystarczalnymi ośrodkami, które musiały dbać o zdrowie swoich mieszkańców. Rośliny lecznicze w ogrodach pałacowych były więc normą, podobnie jak marchew czy pietruszka używane przez kucharzy.
Jak wyglądały ogrody lecznicze?
Podam najciekawszy, według mnie, przykład, czyli średniowieczne ogrody klasztorne, takie jak te zakładane przez cystersów. Ich ogrody miały zarówno funkcję użytkową, jak i kontemplacyjną. Ich układ odzwierciedlał praktyczne podejście do życia zakonników, którzy łączyli pracę fizyczną z modlitwą i refleksją.
Centralnym punktem wielu klasztorów był wirydarz (atrium) – niewielki ogród kontemplacyjny z dwiema przecinającymi się alejkami i studnią na środku. Wirydarz najczęściej porastała trawa, a jego spokojny charakter sprzyjał medytacji i odpoczynkowi.
Ogrody o funkcjach praktycznych znajdowały się zazwyczaj poza główną częścią klasztoru, w obrębie murów:
- warzywniki i sady leżały w klauzurze (części przeznaczonej dla mnichów), dostarczając świeżych warzyw i owoców do kuchni klasztornej,
- winnice rozciągały się na pobliskich zboczach i były pielęgnowane przez konwersów (braci zakonnych, którzy zajmowali się pracą fizyczną),
- Herbaria (ogrody ziołowe) znajdowały się w pobliżu klasztornych szpitali i łaźni. To właśnie tam uprawiano rośliny lecznicze wykorzystywane przez zakonników do sporządzania lekarstw i naparów. Niektóre klasztory posiadały osobne ogrody przeznaczone wyłącznie na uprawę ziół[i].
Typowy ogród leczniczy przy pałacu, klasztorze czy zamku składał się z:
- ziół kuchennych i leczniczych (mięta, rozmaryn, szałwia),
- roślin ozdobnych, ale także użytkowych (lawenda, róże),
- drzew i krzewów owocowych, które dostarczały zarówno pożywienia, jak i lekarstw.
Rośliny lecznicze w ogrodach pałacowych. Jakie były najpopularniejsze?
Oto lista roślin, które niegdyś królowały w ogrodach zamkowych i pałacowych:
- szałwia lekarska (Salvia officinalis) – używana do płukania gardła, leczenia ran i problemów trawiennych, wierzono, że szałwia „odgania śmierć” i chroni przed złymi duchami,
- lawenda wąskolistna (Lavandula angustifolia) – roślina o działaniu uspokajającym, z lawendy przygotowywano olejki do kąpieli i woreczki na sen, a w sypialniach często rozsypywano jej kwiaty, by odpędzić złe sny,
- mięta pieprzowa (Mentha piperita) – mięta to klasyk – stosowana na bóle brzucha i niestrawność, jej orzeźwiający zapach dodaje energii i poprawiał koncentrację,
- rumianek pospolity (Matricaria chamomilla) – jeden z najstarszych leków roślinnych, działa przeciwzapalnie, łagodzi stres i wspomaga trawienie,
- pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) – stosowana na anemię, oczyszczanie organizmu i jako środek wzmacniający, z pokrzywy robiono napary i soki, które miały dodawać siły.
Co leczy w Targoszynie?
Przechadzając się po parku w Targoszynie, można poczuć ducha dawnych ogrodów leczniczych. Nasze runo leśne kryje w sobie mnóstwo roślin, które przed wiekami służyły do celów medycznych.
Na co warto zwrócić uwagę?
- barwinek pospolity – stosowany jako środek przeciwzapalny,
- bluszcz pospolity – dawniej używany do łagodzenia kaszlu,
- dzika róża – bogata w witaminę C, wspomagała odporność i leczenie infekcji.
Fundacja Marysieńka aktywnie wspiera ochronę tych i innych roślin oraz szerzenie wiedzy na ich temat. Temu między innymi służy nasza ścieżka spacerowo-dydaktyczna „Odkrywaj z Marysieńką”.
Dlaczego warto dbać o te tradycje?
Rośliny lecznicze w ogrodach pałacowych i zamkowych to nie tylko historia – to także źródło inspiracji na przyszłość. Współczesne rosnące zainteresowanie zielarstwem i medycyną naturalną pokazuje, że warto czerpać z wiedzy przodków.
Dzięki dawnym zielnikom możemy odkrywać na nowo lecznicze właściwości roślin i wprowadzać je do naszego życia. To także sposób na łączenie pokoleń – ogrody przyciągają zarówno dzieci, jak i dorosłych, ucząc troski o naturę.
***
A na koniec obiecana ciekawostka. Roślina widoczna na zdjęciu, które zrobiłam na pałacowej łące wiosną, to rzeżucha łąkowa (Cardamine pratensis), znana również jako pokrzywa łąkowa. To roślina miododajna, chętnie odwiedzana przez pszczoły i motyle. Jest również rośliną żywicielską dla gąsienic motyla latolistka cytrynka (Gonepteryx rhamni).
Rzeżucha łąkowa ma właściwości zdrowotne! Pobudza apetyt, wspiera trawienie, a jej młode liście były dawniej spożywane na surowo jako dodatek do sałatek. Roślina jest bogata w witaminę C i minerały. Smacznego!
[i] Źródło: https://ogrody.tpnk.org.pl/images/publikacje/eakarpacz_cystersi_2020.pdf